salam abdulkarim


م. سلام عبدولكةريم
    دةربارةى
قوتابى و خويَندن








+تيَرِونينت ضية لةسةر  ئةوةى كة زؤريَك  لة قوتابيان  لةلايةن مالَةوةو خيَزانةوة بؤ خويَندن هان نادريَن؟ لاوازييةكانى  هاندانى مالَةوة  لة ضيدا خؤى دةبينيَتةوة؟
-طومانى تيَدا نية مالَةوةو خيَزان هاندةرو ثالَثشتيَكى طةورةى قوتابية لة ثرؤسةى  خويَندندا، بةلاَم طرنطة  جؤرو رِيَذةو  ئاستى  ئةو هاندان و  ثالَثشتية  بزانين  كة خيَزان ئارِاستةى دةكات و ثيَشكةشى دةكات. هاوكات خيَزان لة كؤمةلَطةى ئيَمةدا بؤ خؤى هةلَطرى ضةندين كيَشةو طرفت و موناعاتى كؤمةلاَيةتية، بؤية زؤرجار خيَزان  لةدةرةنجامى كيَشةكانى خؤيةوة هانى قوتابى و مندالَةكانى دةدات، واتة زؤربةى هاندان و ثشتطيرى قوتابى لةلايةن مالَةوةو خيَزانةوة بةرهةمى كةش و هةواى دؤخيَكى ثرِ كيَشة و ثرِ ئالَؤزى و طرفتة، نةك دؤخيَكى تةندروست. لةلايةكى ترةوة هاندان لة كؤمةلَطةو لةنيَو خيَزانى ئيَمةدا هاندان و ثالَثشتيةكى سستمئاميَزة كراو نية، بةشيَوةيةك تيايدا رِةضاوى دؤخى كؤمةلاَيةتى مندالَ و قوتابى بكرىَ و هةروةها رِةضاوى دابينكردنى ثيَداويستيةكانى قوتابيش بكرىَ. بةمانايةكى تر كاتيَك خيَزان هانى مندالَةكانى دةدات لة بوارى خويَندندا، ئةوا وةك مندالَ و نةوةيةكى خؤيان هانى دةدةن، نةك ثيَشوةخت وةك قوتابيةك، بؤية زؤرجار جؤرى هاندانى قوتابى هةلَةيةو بةباريَكى نيَطةتيظيشدا بةسةر قوتابيدا دةشكيَتةوة. رِةنطة لاوازى و خراثى هاندانى قوتابى و مندالَ لةلايةن خيَزان و مالَةوةوة لة كؤمةلَطةى ئيَمةدا ئةوة بيَت كة لة ثشتى ئةو هاندان و ثالَثشتيةوة جؤريَك لةبةرةلَلاَكردن و دةست ليَهةلَطرتنى مندالَ و قوتابى ئامادةيى هةية. هةروةك هاندانى خيَزان لة كؤمةلَطةى ئيَمةدا  لة بنةرِةتةوة هاندانيَكى بىَ فةلسةفةو بىَ ميتؤدو بىَ بةرنامةية بؤ قوتابى.
+ لة ئيستادا قسةو باسيَكى زؤر دةربارةى دياردةى تيَكةلاَوى و مةسةلةى جياكردنةوةى كورِوكض دةكريَت لة قوتابخانةكاندا، ثيَتواية. جياكردنةوة بتوانىَ رِةوشى خويَندن باشتر بكات؟
-بةر لة هةرشتيَك هيَنانة ئاراى مةسةلةى جياكردنةوة و تيَكةلاَوى لة خويَندنطةكاندا بةهةردوو بارةكةدا (ثشتطيرى جياكردنةوةو دذايةتى كردنى) لة بنةرِةتدا خاوةن  طوتارو سيمايةكى  ئايدؤلؤذياية، نةك هةلَطرى ثرؤذةيةكى مةعريفى و بابةتى و واقيعى، ضونكة ئةمة كيَشةى سةرةكى كةرتى ثةروةردةو فيَركردن نية  لة كوردستاندا، بة داخةوة رِيَكخراوة ثيشةييةكان ثةيوةنديدار  بة كةرتى  ثةروةردةو فيَركردنةوة  لةبرى ثيَشكةش كردنى  ثرؤذةو ئةلتةرناتيظى طونجاو  لةبوارى ثةروةردةيى و خويَندندا  ديَن ثرؤذة ئايدؤلؤذى و و طوتارة حزبية نةزؤكةكان دةهيَننةوة ناو كايةى  خويَندنةوة. تا ئةمرِؤكة  يةك رِيَكخراوى ثيشةيى قوتابى و خويَندكارى بةدى ناكةين تةنها بؤ جاريَك بةدريَذايى  ئةم ضةندسالَةى  خويَندن لة كوردستاندا  توانيبيَتى  ثرؤذةيةكى تيَرو تةواو بؤ رِيفؤرم و طؤرِانكارى لةبوارى ثةروةردةو فيَركردن و تةنانةت  خويَندنى بالاَشدا ثيَشكةش بكات، بةجؤريَك ئةو ثرؤذةية خاوةنى  فةلسةفةو ميتؤد و جيهان بينى  رِةضاو كراوى واقيعى كؤمةلَطةى  كوردى بيَت. بؤية خؤ خةريك كردنى رِيَكخراوةكان بةم بابةتة لاوةكيةوة، بةئارِاستةيةكى  تر دوور كةوتنةوةية  لةمةسةلةو كيَشة بنةرِةتيةكانى كايةى  ثةروةردةو فيَركردن، هةروةك جؤريَكيشة لةخؤدزينةوة لة دؤزينةوةى ضارةسةر و ئةلتةرناتيظى شياو بؤ ئةم دؤخة خراثةى  كة سيستةمى  ثةروةردةيى ئيَمةى تيَكةوتووة. هاوكات ئيَمة كيَشةمان سيستةمى ثةروةردةية لة كوردستاندا، ضونكة لة بنةرِةتةوة سيستةمى ثةروةردةيى و خويَندن ثرِن لة كيَشةو طرفت و كةموكورتى. بةمانايةكى تر ثايةسةرةكيةكانى  ئةم سيستةمة لةبةرامبةر ئةم كةش و هةوا ثيَشكةوتووةى جيهانى هاوضةرخدا تواناى بةردةوامى نية. ثيَويستيشة  ئةوة بلَيَم من بؤ خؤم ئيَستا ثوختةى سيستةمى ثةروةردةيى هةريةكة لة (سويد و نةرويج)م وةرطيَرِاوة بؤ سةر زمانى كوردى و بةم نزيكانة لة هةندىَ رِؤذنامةدا بلاَودةكريَتةوة و ثاش تةواوكردنى وةرطيَرِانى سيستةمى ثةروةردةيى (دانيمارك) لة ضوارضيَوةى كتيَبيَكدا بلاَوى دةكةمةوة.  هيَندةى من سةرنجى سيستةمى ثةروةردةيى ئةو ولاَتة ثيَشكةوتووانةى ئةوروثام دابيَت. تيَبينى ئةوةم كردووة كة باس و خواس لةسةر تيَكةلاَوى كورِوكض و جياكردنةوة بة هيض شيَوةيةك لةئارادانية، بةلَكو ضؤنيةتى دارِشتنى سيستةمى ثةروةردةيى و خويَندنى بالاَ و بنةماو ثرةنسيث و فةلسةفةى خويَندن  فاكتةرى سةرةكى ثيَشكةوتووى بوارى ثةروةردةو فيَركردنن لةو ولاَتانةدا. بؤية ئةوبانطةشانةى لةمرِؤدا  بؤ جياكردنةوةء تيَكةلاَوىء هةروةها بؤ دذايةتى كردنى ئةو جياكردنةوةية دةكريَت، لةبنةرِةتدا بانطةشةيةكى ئايدؤلؤذى وشكست خواردووة، ضونكة بانطةشةكان بة هيض شيَوةيةك لةطةلَ خؤياندا ثرؤذةى مةعريفى و جيهانبينى بابةتيانةيان هةلَنةطرتووةو ئةو مةسةلةية بؤ خؤشى مةسةلةيةكى ثةراويَزى و لاوةكية، بؤية باشتر بوونى رِةوشى خويَندن ثةيوةندى بةمةسةلةى  جياكردنةوةى كورِو كض و دياردةى  تيَكةلاَوييةوة نية، بةلَكو ثةيوةندى  بة رِيفؤرم و طؤرِانكارييةوة  هةية لة سيستةمى ثةروةردةيى و لة ثرِؤطرام و لة فةلسةفةى خويَندن لةم ولاَتةدا. هةرضةندة شتةكان نهيَنى  و ناديارن، بةلاَم لةهةندىَ كاتدا  ئينحراف و لادان  زياتر  لةو قوتابخانانةدا سةرهةلَدةدات  و رِوودةدات  كة جياكراونةتةوة و كورِو كض لةيةكتر جيان، هةروةك بانطةشةكردنيش بؤ تيَكةلاَوكردنيَكى بىَ بةرنامةو بىَ ديسثلين و رِيَكخراو بانطةشةيةكى عةشوائى و نازانستية .
+ئايا ئةمرِؤ تيَبينى ئةوة ناكةيت كة بؤشاييةك لة نيَوان مامؤستاو قوتابى دا دروست بووة؟ واتة كةم و كورى بةدى ناكةيت  كة مامؤستا نةيتوانيوة متمانةى تةواو بؤ خؤى دروست بكات لاى قوتابيان؟
-بةر لة هةموو شتيَك  ئةوة رِاستة كة رِيَذةيةكى  زؤر كةم لةقوتابيان متمانةى  بةمامؤستا هةية بؤ ضارةسةر كردنى طرفتةكانى، ضونكة لة بنةرِةتةوة مامؤستا بؤخؤيشى بةرهةمى سيستةميَكى ثةروةردةيى ناتةندروست و ثرِ لة كةم و كورتى و كيَشة بووة، هةروةك مامؤستا دةرةنجامى  كارليَكى  مؤديَليَك لة خويَندنى بالاَشة ديسان (بةتايبةت  مامؤستايانى ناوةندى و ئامادةيى) كة مؤديَليَكى  ئينشائى و تةلَقينية زياتر  وةك لةوةى  مؤدليَكى مةعريفى بيَت. بةواتايةكى تر ئةو بؤشاييةى ئةمرِؤ دروست بووة لةنيَوان مامؤستاو قوتابيدا لةلايةكةوة بةشيَك لة هؤكارةكةى بؤ ئةوة دةطةرِيَتةوة  كة جارىَ مامؤستايانى ئةمرِؤ بؤ خؤيان ثيَويستيان بةضاكسازى و طؤرِانكارى كردن هةية تيايانداو  ثرِن لة كةم و كورتى بىَ توانايى زانستى و مةعريفى، بؤ نمونة  رِيَذةيةكى زؤر بةرزى مامؤستايان لةكوردستاندا دوورو نزيك شارةزاي زانستى دةروونناسى و شيَوازى  وانة وتنةوةو شيَوازى مامةلَةكردن لةطةلَ قوتابياندا نية. كة رِةنطة ئةمانة لةرِةطةزة بنةرِةتيةكانى مامؤستايةتى بن، ئيتر ضؤن دةتوانىَ لة قوتابيةكانى تيَبطات و دةروونيان بناسيَت؟ ض جاى ئةوةى متمانةى هةبيَت لاى قوتابى ؟! ليَرةشدا تاوانى  طةورة بؤ سيستةمى ثةروةردةو سيستةمى خويَندن  دةطةرِيَتةوة  كة بةناضارى كةسيَك دةكاتة  مامؤستاو كاديريَكى ثةروةردةيى و بةرثرسيارييةتيَكى  طةورةو هةستيار دةخاتة ئةستؤى  بيَئةوةى لةبوارى  ثةروةردةو فيَركردندا شتيَكى ثيَ ببةخشيَ و راى بهيَنىَ. بؤية لة هيض ولاَتيَكى دونيادا نابينيت مامؤستا بىَ كةرةسةو تفاقى ثةروةردةيى وبىَ شارةزايى و ئةزموون و زانستى بوارى ثةروةردةيى وانة بلَيَتةوة، مةطةر تةنها لة كوردستاندا نةبيَت، ئةو شيَوازة وانة ووتنةوةيةش ئةمرِؤ مامؤستا ثيَشكةشى دةكات بةرهةمى بيركردنةوةو ئةزموونى تاكة كةسى خؤيةتى نةك سيستةمى ثةروةردةيى و خويَندن ثىَ ى بةخشيبىَ.
لةلايةكى تريشةوة كيَشة طةورةكانى قوتابى  كيَشةى دةرةوةى قوتابخانةية  و كيَشةو طرفتى ناو خيَزان و كؤمةلَطةن، ئةو كيَشانة زؤر جار  بة خيَزانى قوتابيةكة بؤ خؤى ضارةسةر ناكريَن ض جاى  ئةوةى بخريَتة ئةستؤى مامؤستا. بؤية مامؤستا دةتوانىَ متمانةى زانستى بؤ خؤى دروست بكات و لاى قوتابيةكانيشى رِةنطبداتةوةو ئةو كةليَنةى كةهةية كةمى بكاتةوة ئةطةر نا مامؤستا لةم رِةوشة ثةروةردةيييةى  ئيَستادا ناتوانىَ متمانةى تةواو دروست بكات، ضونكة لةبنةرِةتةوة كةسيَتى مامؤستا تيَكشكيَنراوة و رِووخيَنراوة.
+كيَشةى خيَزانى تارِادةيةك كاريطةرى نيَطةتيظى لةسةر قوتابى دروست دةكات، بةرِاى ئيَوة قوتابى ئةبيَت ضؤن مامةلَة بكات لةطةلَ كيَشة خيَزانيةكاندا؟
-بؤ وةلاَمى ئةم ثرسيارة  برِوام واية تويَذةريَكى كؤمةلاَيةتى دةتوانىَ زانستى و ئةكاديميتر  وةلاَم بداتةوة، بةلاَم هيَندةى ثةيوةندى بةمنةوة هةبيَت. كاريَكى ئةستةمة  بتوانين  داوا  لة قوتابى بكةين نةضيَتة ذيَركاريطةرى كيَشة خيَزانيةكانةوة، ضونكة  مامؤستا بؤخؤشى لةنيَو كيَشة  خيَزانيةكانةوة ديَتة قوتابخانةوة  ناتوانىَ خؤى لة كاريطةرى و ئاكامى ئةو كيَشانة دةرباز بكات، بؤية قوتابى لة كؤمةلَطةى ئيَمةدا بةرهةمى كيَشة خيزانيةكانة بةرِيَذةيةكى زؤر, بةبرِواى من هةنطاوو ضؤنيةتى مامةلَةكردنى قوتابى كيَشة خيَزانيةكان لةو ذينطة كؤمةلاَيةتيةدا كة قوتابى تيَيدا دةذى، ضونكة قوتابى بةردةوام كارليَك لةطةلَ رِادةى زؤربوون و توندوتيذ بوون و هةروةها رِادةى  كةمبونةوةو نةمان و هيَور بوونةوةى كيَشة خيَزانيةكاندا كارليَك دةكات، بةشيَوةيةك ض كاتيَك قةوارةو رِادةو  ئاستى كيَشة خيَزانيةكان بضوك و بةر تةسك بوونةوة، ئةو كاتةش رِادةى كاريطةرييةكانى لةسةر قوتابى كةم دةبيَـةوة ئةطةر نا كاريَكى  نازانستى و ناواقيعية قوتابيةك  بةردةوام لة ذينطةيةكى كؤمةلاَيةتى ثرِ كيَشةى خيَزانيدا بذى بةلاَم، ئيَمة داواى  ليَبكةين  بةباشى  مامةلَة بكات لةطةلَ ئةو كيَشانةدا، ضونكة بةردةوام  كةمبوونةوةى  كاريطةرى كيَشة خيَزانيةكان ثةيوةندى بة دؤزينةوةو هاتنة ئاراى  ضارةسةرةوة هةية . رِةنطة شتى تريش هةبىَ بةلاَم ئيَمة ثةيمان ثىَ نةبردبيَت و نةيزانين. هاوكات خيَزان لة كؤمةلَطةى ئيَمةدا منالَى بارودؤخيَكى شيَواوى ثرِ لة ناعةدالةتى كؤمةلاَيةتى و ثرِ لة كيَشةى سياسى و ثرِ لة طرفتى ئابوورى ية، بةمانايةكى تر خيَزان  لةمرِؤى كؤمةلَطةى كورديدا قوربانى دؤخى سةختى طوزةران و بىَ كارةبايى و بىَ سوتةمةنى و بىَ داهاتى ئابورية. جطةلةوةى خيَزان ثاشماوةى شيَوة ذيانيَكى دواكةوتووى  كؤمةلَطةيةكى كشتوكالَى و شوانكارةيية. بؤيةزؤرجار قوتابى قوربانى دةستى خيَزانةكةى خؤى و كيَشة خيَزانيةكانة، ضونكة لةلايةكى تريشةوة خيَزان رِةخنةو سةرنج و تيَبينى لةسةرة، بةجؤريَك بونيادى  خيَزان بونياديَكى تةندروست نية و هؤكارةكانى  ثيَكهيَنانى بونيادى خيَزانيش هؤكارى رِةضاوكراوى واقعى نين، هيَندةى بةرهةمى هاندانن. بؤية كاتيَك خيَزان بؤ خؤى بوونيَكى  ناتةندروستى هةبيَت، بيَطومان  جطة لة كيَشة ئةوكات هيض بةرهةميَكى ثؤزةتيظ ثيَشكةشى مندالَةكانى ناكات كة قوتابي يان هةرشتيَكى ترن. بؤية خيَزانيش ثيَويستى بة دووبارة  بونيادنانةوةو دةستكارى كردن و رِيفؤرم كردن هةية  تيايدا بؤ ئةوةى رِةوش و بارو دؤخى جياوازى خيَزان بةبارى نيَطةتيظدا  بةسةر قوتابيدا نةشكيَتةوة هةرضةندة ئةو هةلاَنةى  لة بوارى خيَزان لة كؤمةلَطةى ئيَمة باسيان ليَوة دةكرىَ، هةولَيَكى سةرةتايى و لاوازن. ضونكة خيَزان لة بنةرِةتةوة كةوتؤتة ذيَر هةذموونى دؤخى  سةختى ذيان و كيَشةو ئالَؤزييةكانيةوة و لةلايةكى تريشيةوة ثةرةسةندن و ثيَشكةوتنى ثيشةسازى و دونياى هاوضةرخ هيَندةى تر هةرِةشةى لةسةر ئاسايشى  خيَزان دروست كردووة ، بةجؤريَك خيَزان لةبةردةم هةرِةشةى هةلَوةشانةوةداية. بؤية زةحمةتة  هةروا بة ئاسانى بتوانين رِيَطة ضارةى طونجاو بؤ ضؤنيةتى مامةلَة كردنى  قوتابى لةطةلَ كيَشة كؤمةلاَيةتية كاندا بدؤزينةوة.
دواجار خؤشبةختانة  ئةمرِؤ  دةنطى  جياواز و  طوتارو بيرورِاى جياواز و رِةخنةطرانة لةسةر سيستةمى  ثةروةردةيى  لةولاَتى ئيَمةدا هةية و ئوميَدى  ئةوةى ليَدةكرىَ بتوانين  هةموو لايةكمان لة خةمى  باشتركردنى رِةوشى ثةروةردةيدا بين و سةرةتايةك بةرىَ دةكرىَ بؤ خةونى ريفؤرم و طؤرِانكارى  لة بوارى ثةروةردةو فيَركردندا، بؤية ئةركى  سةرشانى هةموومانة كار ئاسانى بكةين  هةريةكة لةلاى خؤيةوة  بة ثيَشكةش كردنى  ئةزمونى ثةروةردةيى جياوازتر و ثرؤذةى مةعريفى و بابةتى  لة ثيَناوى بةرهةم هيَنانى سيستةميَكى ثةروةردةيى تةندروستدا كة مايةى سودو كةلَك بىَ بؤ خؤمان و نةوةكانمان.
******************
19/5/2007
-