Monday, April 4, 2011

جاوبيَكةوتن لةكةل نوعمان محمد ئةلماس





نوعمان محمد ئةلَماس
 ووتارى مامؤستايانى ئاينى لةكؤمةلَطةى كورديدا
 طوتارىَ لةسةر ئاستى عةقلَى خةلَك و لةسةر ئاستى نيازو ثيَداويستى خةلَك نةبوو ئةو طوتارة جيَناطرىَ.




 + تيَرِوانينت ضية لةسةر ئةو طوتارة ئاينييةى كة عةرز ئةكريَت، وةكيَشةكانى لةضيدا ئةبينيت؟
- ئةو طوتارة ئاينييةى كةئةمرِؤ ثيَشكةش ئةكريَت لةلايةن مامؤستايانى ئاينى و هةم لةلايةن كةسانيَكى ترةوة، كيَشةى خؤى هةية. ثيَش ئةوةى ئاماذة بةكيَشةكان بكةين ئةبيَت بلَيَين ئةو طوتارة تا ئيَستا ثيَشكةش ئةكريَت بةشيَكة لة ثيَداويستية رِؤحى و كؤمةلاَيةتيةكانى خةلَكى ئيَمة،  ئةوة شتيَكى نامؤ نية ثيَى، شتيَكى نامؤ نية بةخةلَكى ئيَمة. تا ئيَستا خةلَكى ئيَمة بةجدى بؤى ئةطةرِيَتةوة وة كاريطةرى لةسةر خةلَكى ئيَمة هةية. لةسةر ئاستى تاك و لةسةر ئاستى كؤمةلَطةش. لةبةرئةوة طوتاريَكة بةجؤريَك لةجؤرةكان لةئاستى سروشتى خؤيدايةتى. وة بةجؤريَك لة جؤرةكان لةنطةرى هةندىَ بابةتى شةخصى و كؤمةلاَيةتيشى طرتووة لة كؤمةلَطةى ئيَمةدا. بةلاَم لةبةر ئةوةى كة هيض كاييةك بيَ طرفت نية. هيض كاييةكمان نية كة كيَشةى نةبيَت خراث نية ئاماذة بةهةندىَ لةو طرفتانة بكةين كة لةم ووتارةى كة ئةمرِؤ ثيَشكةش ئةكريَت بكةين.
    يةكىَ لةو طرفتانة ئةوةية بةجؤريَك لة جؤرةكان كةميَك سادةييى ثيَوةديارة بةو ماناييةيى، ئينتيماس يان با بلَيَين لةمسى طرفتة جةوهةرييةكانى مرؤظى ئيَمة ناكات لة ئيَستادا. يةعنى زؤر جار هةندىَ شت باس دةكات كة ئةصلَةن ثةيوةندى نية بة خةلَكى ئيَمةوة بةهيض جؤرىَ. ئةوةيةكيَكة لةو طرفتانةى كة بةرِاستى لةم طوترةدا هةية. يةكيَكى تر لةو طرفتانةى كةلةم طوترةدا هةية ئةوةية كةئةم طوتارة هةولَى نةداوة كة بةهرةمةند بيَت لة ئاستيَكى زانستى باش كة مةبةستمان لة زانست ئةو زانستة كلاسيكييةية كة لة شارستانيةتى ئيسلاميدا بةرهةم هاتوون. طةرِانةوة كةمة بؤ كتيَبة طةورةكانى ناو ئةم شارستانيةتة. هةست ئةكةيت مامؤستايان  يان ئةو كةسانةى كة ئةم طوتارة ثيَشكةش ئةكةن. بةداخةوة هةست ئةكةيت كة خؤماندووكردنى ثيَوة ديار نية. ئةمة يان ئةو بةرِيَزانةى كة طوتارى ئاينى ثيَشكةش ئةكةن خؤيان وةكو ثيَويست بةهرةمةند نين لة زانستى ئيسلامى هةرضةند رِةنطة حوجرةييةك يان كؤليذيَك يان زانكؤيةكيان تةواو كردبيَت. بةلاَم بةداخةوة هةست ئةكةيت كة زانستى ئيسلامى وةكو ثيَويست لة ئاستى خؤيدا نية. هةرضةند هةتا ئيَستا هةرخةلَك هةرهؤطرى ئةم جؤرة طوتارةية بةلاَم لةرِاستيدا يةكيَك لةو شتانةى كةهيَز دةبةخشيَت بةم طوتارة دةبيَت خةلفيةتيَكى زانستى بةهيَزى هةبيَت بةداخةوة ئيَمة ئةمرِؤ ئةمةمان زؤر كةمة ئةمرِؤ ناوضةى ولاَتى ئيَمة لةبةر ئةوةى مةزهةبى شافعين و لةناو مةزهةبى شافعيدا تيَرِوانينةكانى ئيمامى غةزالى زياتر زالَبووة بةسةر تيَرِوانين و بيركردنةوةو تةنانةت بةسةر طوتارى ئيَمةدا بةرِاستةو خؤ و نارِاستةوخؤ. بةلاَم بةداخةوة مامؤستيانى ئيَمةو ئةو كةسانةى كة خةريكى ثةيرِةو كردنى ئةم طوتارةن تةنانةت وةكو ثيَويستيش نين لة طةرِانةوةيان بؤ ئيمامى غةزالى و كتيَبى احياْ  علوم الدين بؤ سةرجةم كتيَبةكانى تريش كةلةلايةن غةزاليةوة نوسراون. تةنانةت لة رِووى فيقيشةوة بلَيَين زؤريَك لة تيَرِوانينة فيقيةكانى ئيَمة ثةيوةندى بة ئيمامى نةوةوييةوة هةية بةلاَم بةداخةوة. هةست ئةكةين لةكاتى مةسةلة فيقية ووردةكاندا مامؤستايان يان ئةو كةسانةى  كةشارةزان لة بوارى فيقدا وةكو ثيَوست شارةزانين لة مةزهةبى ئيمامى شافعى و تةنانةت ئيمامى نةوةويش. نةبوونى ئةم قولاَيية زانستيية شتيَكى ئاسايية كة دةرهاويشتةى ئةبيَت لةسةر ئةو ووتارةى كة ثيَش كةش ئةكريَت. رِةنطة زؤرجار ئةو كةسة بابةتيَك ثيَشكةش بكات رِةنطة لةناو بابةتةكةيدا. دنيايةك شتى ثارادؤكس و شتى ثيَضةوانة بدؤزيتةوة لةبةر ئةوةى كة قولاَيى زانستى نية. ضونكة ووتارةكة لةسةرئاستى ئاسؤيى كاردةكات نةك لةسةر ئاستى قوولَيى كة ئةوة يةكيَكة لة طرفتة زؤر سةرةكيةوةكان ئةمةش هؤكارى هةية ئةكريَت دوايى ئاماذةى ثيَبدةين. ئةويش ئةوةى كةلةم ولاَتةى ئيَمةدا ئيَستا وةكو ثيَويست علومى شةرعى لةبةر ضاو ناطيريَت سياسةتى حكومةت وةكو ثيَويست زؤر لةطةلَيدا نية ئةو ناوةندانةى كة زانستى ئيسلاميان تيا ئةخويَنريَت بةداخةوة يةعنى ناوةنديَكى ئاوةدانين لة هيض رِووةيةكةوة خزمةتيَكى ئةو تؤو ثيَويستى ناكريَت سةرةرِاى ئةوةى كة ئيَمة زانايى قولَ و ليَهاتوومان كةمة لة زانستة ئيسلاميةكاندا. تةوةجووهى عامى كؤمةلَطةش لةطةلَ زانستة مؤديَرنةكانداية ئيَستاكة ئةوةش تةقريبةن ثةيوةندى بةسيستةمى سياسيى و تةوةجوهى دةسةلاَتدارةوة هةية لة وولاَتى ئيَمة. خالَيَكى تر ئةوةية هةركة طرفتةو تووشى ئةم طوتارة بووة. ثةيوةندى بةمامةلَةى ئيَمةوة هةية لةطةلَ دنيايى نويَدا يةعنى تؤ كاتيَك كة طوتارىَ رِيَك دةخةيت دةبيَت زةمان و مةكان ليَك بدةيتةوة ئةو سياقةى كة ئةو طوتارةى تيا بةرهةم ئةهيَنى زؤر طرنطة دةبيَت بيناسين بةوةى بتوانى سوود لةو موفرةدانة وةربطرين كة خةلَكى ئةو سةردةمة بةلايانةوة طرنطة. سوود لةماناو ضةمك و زاراوانةش وةربطريَت كة زادةى ئةو سةردةمةن كة خةلَك لة ويَوة باشتر ئةتوانيَت لة مسى ئةو مانايانة  بكات كة تؤ ئةتةويَت. لةماوةى ئةو موفرةداتانةوة ئارِاستةيان بكةيت ئةمةش بةوة ئةبيَت كة تؤ لانى كةم واتة شتيَكى كةم ئةطةر زؤريش نةبيَت، لانى كةمى رِؤشنبيرى سةردةمةكةى خؤت بزانيت كة بةداخةوة ئيَمة هةست ئةكةين لةطةلَ ئيَمة كة مامةلَةمان لةطةلَ شتة زؤر زةقةكانى دنيايى مؤديَرنا هةية وةكو تةكنةلؤجياو بةها زؤر سةرةكيةكانى وةكو مافى مرؤظ و ديموكراسى و ئةم جؤرة شتانة بةس بةداخةوة هةولَمان نةداوة وةكو ليَكؤلَةرةوةيةك تيَبطةين لةم بابةتانة وةكو عةرزيشم كردى ثيَويست نية كة كةسيَك ئةيةويَت كة طوتاريَكى ئاينى ئامادة بكات و ثيَشكةشى خةلَكى بكات لةم بوارانة. بؤ نمونة لة بوارةكانى ضةمكةكانى مؤديَرنةدا ثرِؤفيسؤر بيَت ئةكرىَ لانى كةم ئةوشتانة تيَطةيشتبيَت واتة شتىَ ئاطادار بيَت بؤ ئةوةى بزانىَ نيازى خةلَك لة كويَداية. ئةمرِؤ خةلَك ثيَداويستيةكانى لة كويَداية ضونكة ئةطةر طوتارىَ لةسةر ئاستى عةقلَى خةلَك و لةسةر ئاستى نيازو ثيَداويستى خةلَك نةبوو ئةو طوتارة جيَناطرىَ. مامؤستا ناسرى سوبحانى شتيَكى جوان باس دةكات "لة كاتيَكدا كة تؤ ئةتةويَت مةوزوعىَ دابةزيَنيت بؤ خةلَكى يان ئيحتيكاك بةضةمكىَ بكةيت ئةبيَت دوو شت ليَك بدةيتةوة. يةكيَكيان ئيستعدادة. ئامادةكاريية يان ئامادةيية، ئامادةييى ئةو كؤمةلَطةية بؤ ئةو شتة. دووةم حاجةية، واتة ثيَداويستى ية ". واتة ئةبيَت بزانيت ئةم خةلَكة ضةندة ئامادةية بؤ وةرطرتنى ئةمة. وةضةند ثيَداويستيشى بةو مةسةلة هةية. ئةم دوو شتة زؤر طرنطة ئةكرىَ ئينسان لةزؤر شويَنى تريشدا تةوزيفى بكاتةوة لة كاتيَكا تؤ ئةزانيت خةلَك ئامادة نية بؤ ئةو جؤرة قسةكردنةى كة هةتة. وةثيَداويستيةكانيشى لة شويَنيَكى ترن. لةو شويَنا نية كة تؤ بةلاتةوة طرنطة ئيتر لةو كاتةدا تؤ هةست ئةكةيت كة طوتارةكةت جيَناطرىَ وة زؤر جار ئيَمة هةست ئةكةين لة ووتارى مزطةوتةكان ئةم دوو شتةى تيا رِةضاو ناكريَت ثيَداويستى خةلَكى لة شويَنيَكى ترةو مامؤستا باسى شتيَكى تر دةكات كة ثةيوةندى بة خةلَكةوة نية. بؤية ئةو كةسةى كة طوتار ثيَشكةش دةكات ئةبيَت بة جؤريَك لة جؤرةكان ئاطادارى كؤمةلَطةكةى خؤى بيَت نابيَى لةسةر ئاستى شةخصى واتة ئةوةى كة طرفتة ليَرةدا ئةوةية كة زؤرجار ئةبيستين ليَرةو لةوىَ ئةو كةسانةى كة طوتار عةرز ئةكةن بةمامؤستايانى ئاينى و دةرةوةى ئةوانيش لةسةر ئاستى ئيهتيمامات و طرنطى ثيَدانى خؤيان ئةو شتانة باس دةكةن يةعنى ئةوةى بةلاى ئةوةوة طرنطة. ئةوةى كة ثيَك هاتةى شةخصيةتى ئةوى دروست كردووة، وةلاى ئةو زؤر زةق و طرنطة، ئةوة لاى خةلَكةكة باس دةكات ئةوة هةلَةيةكى طةورةيية. ضونكة لةوانةية خةلَكةكة ئةمةى نةويَت. يةعنى يةكيَك لة ئيشةكانى طوتاربيَذ(خطيب) ئةو كةسةى كة طوتاربيَذة. ئةوةية كة ئاطادارى ئةو خةلَكةى خؤى بيَت يةعنى ضونكة تؤ قسة بؤ كىَ ئةكةيت. قسة بؤ ئةو خةلَكة ئةكةيت. طوتارو ووتار بيَذى بة جؤريَك لةجؤرةكان عةقديَكة. عةقديَكى نةبينراوة. طرىَ بةستيَكة لة نيَوان دوو لايةنداية، ئةوشتانةى كة عةقدى تيَئةكةويَت ئةبيَت رِةزامةندى هةردوولاى تيا بيَت. ئاطادارى هةردووكيانى تيا بيَت وةكو كرِين و فرؤشتن وةهةردوو لا كرِيارو فرؤشيارئةبىَ ياساكانى بازارِو تيَرِوانينى ئةو خةلَكة لة رِووى كرِين و فرؤشتنةوة بزانن مومكين نية ئةطةر تؤ كتيَبيَك ببةيتة بازارِ بلَيَيت من ئةم كتيَبة ئةفرؤشم بةلاَم بةو ياسايانةى كة خؤم ئةمةويَت ئةيفرؤشم ثةيوةنديم بةوةوة نية كة خةلَك ضؤن بير دةكاتةوة مومكين نية تؤشتى وابكةيت ضونكة ئةوكاتة تؤ ناتوانيت تيَكةلَى ئةو خةلَكة ببيت، ووتاربيَذيش بةجؤريَك لة جؤرةكان ثةيوةندى هةية يان بابلَيَين طرىَ بةستيَكى نةبينراو هةية لةنيَوان ووتاربيَذو طويَطرةكانيدا. ثةيوةندييةكة راِستةوخؤ نية نارِاستةو خؤية. مادام واية ئةم ثةيوةنديية هةية. ئةبيَت ئةو مامؤستاية يان ئةو كةسةى كة ووتار ئةبيَذيَت بؤ ئةو خةلَكة، ئةبيَت ئاطادارى ئةوة بيَت بزانيَت واقيعيةتى ئةو خةلَكة ضية، مادام بابةتةكة دووو لايةنةية ئةبيَت لةطةلَ واقيعى ئةو خةلَكة بيت، ئةبيَت لةطةلَ واقيعى قسةكانى ئةو خةلَكةدا بيَتةوة. ئةطةر لةطةلَ واقيعى ئةو خةلَكةدا نةهاتةوة ئةو كاتة قسةكانى هيض سووديَكى نية، لةبةر ئةوة زؤر زؤر طرنطة لةو شتانةى كة دوو لايةنةن دوو سةرةيان هةية يةعنى لةبةينى دوو تةرةفدان لة بةينى دوو لايةندان ئةبيَت ئينسان بزانيَت تةوةجوهى مقابيل ضؤنة، بة نمونة ئةيلَيَم بزانيَت ياساكانى بازارِ ضؤنن ئةبيَت تؤ بةثيَى ئةوان قسةكانت داببةزيَنيت ئةوة نية ئيمامى عةلى ئةفةرمويَت" قسة بكة لةطةلَ خةلَكييدا بةثيَى عةقلَيان" يةعنى ضى، يةعنى تواناو ثيَداويستيةكانى طويَطر ئةبيَت تةئسيرى لةسةر طوتارةكةى تؤ هةبيَت ثيَش ئةوةى تؤ طوتارةكة عةرز بكةيت ثيَش ئةوةى تؤ دةمت كردبيَتةوة ئةبيَت ئةوان تةئسيريان لةسةر تؤ دروست كردبيَت ئةطةر ئةوان تةئسيريان لةسةر تؤ دروست نةكردبوو ئةوة ئةو طوتارةى تؤش تةئكيد بة تةئسير لةسةر ئةوان دروست ناكات، كاريطةر بوون لةبةينى ووتاربيَذ و طوىَ طردا دوو تةرةفةية يةعنى ئةبيَت ئةوكاريطةرى ثيَش وةختى لةسةر تؤ دروست كردبيَت بةو مانايةيى تةوةجوهات و بيروبؤضون و ثيَداويستيةكانى ئةو لةلاى تؤ وةرطيرابيَت بةجدى تؤ لةسةر ئةساسى ئةوة تؤ ووتارةكةت دارِشتبيَت. كةواتة ئةو كاريطةرى ثيَشوةختى لةسةر تؤ دروست كردبيَت. ئينجا تؤ جاريَكى تر بتةويَت طوتاريَك عةرز بكةيت بةثيَى ثيَداويستيةكانى ئةو تؤش كاريطةرى لةسةر ئةوان دروست بكةيت. لةبةر ئةوة هةست ئةكةيت ثةيوةندييةكى نةبينراو هةية لةم بةينةدا. بةلاَم كةسى تيَطةيشتوو ئةمة ئةبينيَت بةلاَم بةداخةوة ئةوةى كة ئيَمة زؤرجار هةستى ثيَئةكةين لة رِاستيدا ئةوةية كة طوتاربيَذانى بةرِيَز زؤر ملاحةزةو تيَبينى ئةم مةسةلةيان نةكردووة، نالَيَين هةر نية. بةلاَم عمومةن كة سةير ئةكةيت لةم رِووةوة ئةم شتة باش وةرنةطيراوة بةداخةوة. ئةمة باش رِةضاو ناكريَت كة تؤ. يةعنى طرىَ بةستت هةية لةطةلَ بةرامبةرةكانتا ئةبيَت تؤ كاريطةرى لةسةر ئةو دروست بكةيت ئةويش كاريطةرى لةسةر تؤ دروست بكات مومكين نية هةر تؤ كاريطةرى لةسةر ئةو دروست بكةيت ئةزانيت بؤضى؟ ضونكة ئةطةر ئةو كاتة وابويت كةسى ووتاربيَذ ئةتوانم بلَيَم كة خؤى ئةباتة رِيزى وةحيةوة. وةحي ية كة يةك تةرةفة مامةلَة ئةكات !! تةنانةت وةحيش يةك تةرةفة مامةلَةى نةكردووة، ضونكة كة تؤ سةير ئةكةيت ئةو موفرةدانةى كةلة قورئاندا بةكارهاتووة. هةمووى موفرةداتى  قورئان جاريَكى تر هاتووة تةوزيفى كردووة يةعنى نةهاتووة جاريَكى تر زمانيَكى تازة دابهيَنيَتةوة، هةر بةزمانةكةى خؤيان مامةلَةى لةطةلَ كردوون مةسةلةن لة دابةزينى حوكمةكاندا سةير ئةكةيت لة قةدةغةكردنى (مةى)دا بةسىَ ضوار مةرحةلة بؤى حةرام كردوون بؤضى؟ ضونكة ئةزانىَ كة. ئةى ئةمة كاريطةرى خةلَكة لةسةر دابةزينى وةحى ئةى ئةطةر وانةبيَت خواى طةورة بةيةك جار ئةلَيَت حةرامةو برِايةوة. بؤضى بةوةندة مةرحةلة حةرامى ئةكات لةبةر ئةوةى ئةم طوتارة يان با بلَيَين ئةم وةحية ثيَداويستى و توانايى خةلَكى رِةضاو كردووة ئةى كةواتة ئةبيَت ئةم كاريطةر بوونة ئةبيَت ببيَت ئةم كارليَكة دوولايةنة ئةبيَت ببيَت. يةعنى نةك هةرئةوة سةير ئةكةيت هةرضى موفرةداتى قورئان هةية هةمووى هةرهينى زمانى عةرةبى ئةوكاتةية كةليمةى "الة"سةير كة كةليمةى مةسةلةن "لمسى شةيتان "دةست ليَوةشاندنى جنؤكة مةسةلةى زؤرشتى تر كةبةداخةوة خةلَك هةلَة ليَى تيَطةيشتوة قورئان هاتووة هةر ئةو رِؤشنبيرييةى كة خةلَك خؤى هةيبوة. هةر ئةو نيازانةى كة خةلَك خؤى هةيبوة جاريَكى ترهةر ئةوانةى تةوزيف كردؤتةوة بةس ماناكانى خؤى ليَوة طةياندووة ئةمة زؤر طرنطة بةداخةوة هةست ئةكةين وةكو ثيَويست رِةضاوى ئةم مةسةلةية نةكراوة بؤية زؤرجار هةست ئةكةين كة ووتارةكان سارد و سرِن لةبةر ئةوةى كة ئةم رِةطةزانةى تيا نية.
+  بنضينة ثيَك هيَنةرةكانى ووتار ضين؟
- بنضينة ثيَك هيَنةرةكانى ووتار ئةكريَت ئيَمة باسى بكةين بةثيَش فةرز ئةو كةسةى كة طوتار ئةبيَذيَت سةرةتا هةندىَ ثيَش فةرزى هةية. ثيَش فةرز واتة ئةو ئيعتيقاد و بيروبرِوايانةى كة لة ميَشكى ئيَمة دا هةية يةعنى ئةو شتانةى كةلةلالى ئيَمة ثيَش وةخت يةكلا بوونةتةوة ئةو شتانةى كةبوون بةئةساسياتى بيركردنةوةمان كة بمانةويَت يان نةمانةويَت تةداخولات وبةشدارى ئةكةن لةسةرجةم ئةو ضةمكانةى كةبةرهةمى ئةهيَنين خؤمان. لةسةرجةم ئةو طوتارةى كةبةرهةمى ئةهيَنين. بؤنمونة  لاى تؤ ثيَش فةرز جيَطير بووة كة يةك و يةك ئةكاتة دوو. ئةمة ئةم يةك و يةكةى كة ئةكاتة دوو بةخؤت بزانيت يان نةْ  كاريطةرى لةسةر هةر قسةيةكى تؤ هةية كة ئةيكةيت بة دةليلى ضى كاريطةرى هةية؟ لة سةر هةموو قسةكانى تؤ. تؤ رِؤذىَ لة رِؤذان ناكرىَ قسةيةك بكةيت كة نةفى ئةمة بكات كة يةك و يةك ناكاتة دوو. دةى كةواتة ئةمة كاريطةرى هةية لةسةر تؤ، ثيَش فةرز وةكو ئةوةى كة قةناعةتمان واية كة خوا ئةم كةونةى دروست كردووة وة خوا خؤيةتى كة ئيدارةى ئةم كةونة ئةكات ليَرةوة ئيتر سةرجةم تيَرِوانين و بيرو بؤ ضونةكانى تؤ كةلة لة دريَذايى تةمةنتا دروست دةبيَت لة ذيَر كاريطةرى ئةم ثيَش فةرزةى تؤداية. ثيَش فةرزى مةسةلةن سياسى، ئةوةى كة تؤ قةناعةتت وابيَت كة ثيَويستة طةل حوكمى خؤى بكات، بتةويَت يان نةتةويَت لة بيرو برِيارة سياسيةكانى تؤدا دةور ئةبينيَت، بةدةست خؤت نية، هةرضى بةرهةم بهيَني كاريطةرى هةية. ثيَش فةرزى تؤ ئةوةى كةتؤ قةناعةتت بةوة هةية كة مرؤظ رِؤحيَكى هةية لايةنى مةعنةوى هةية. ثيَداويستى مةعنةوى مرؤظ لةبةرضاو ئةطرىَ مادام قةناعةتت بةمة هةية و ئةمة ئةبيَت بةثيَش فةرز لةلاى تؤ ئيتر ئةمة لةسةرجةم بيرو بؤضوون و هةلَسو كةوتى تؤدا رِةنط دةداتةوة بة دةست خؤت نية، بةلاَم ئةو كةسةى قةناعةتى واية مرؤظ لايةنى مةعنةوى نية وة هيض ثيَويست ناكات بير لةلايةنى مةعنةوى و رٍِؤحى مرؤظ بكةينةوة، ئيتر ثيَش فةرزيَكى جياوازة. ئيتر ناكريَت ئةم مرؤظة بير لة نويَذ بكاتةوة يان بير لةوة بكاتةوة كة ئيَمة ثيَويستمان بة موناجات هةية. رِيَيى  لةشتى واناكةوىَ ضونكة ئةو ثيَش وةخت ثيَش فةرزيَكى ترى هةية كة قةناعةتى بة مةعنةويات نية. كةواتة ثيَش فةرز ئةساسة بؤ دامةزراندنى طوتار وة طوتار ئةتوانم بلَيَم ئيلهام لة ثيَش فةرزةكانةوة وةردةطريَ بؤية ثيَش فةرز، يةكىَ لة طرفتةكان ليَرةوة سةرضاوة ئةطرىَ. كة زؤرجار كةسى طوتاربيَذ يان ئيَمة نازانين ثيَش فةرزةكانمان بة رِوونى ضية ؟ تةبعةن بزانين يان نةزانين ضية؟ هةركاريطةرى هةية. بةس طرنطة ثيَش فةرزةكانى خؤت بناسى واتة طرنطيةكةى ليَراية بؤئةوةى بزانى ثيَش فةرزةكةت رِاستة يان نةْ. زؤرجار تؤ مناقةشةى كةسيَك ئةكةيت لةسةر بابةتيَك طرفتى ئةم مرؤظة لة زانيارييةكانيدا نية، طرفتى ئةم لة ثيَش فةرزةكةيةتى بةلاَم ئةم دةركى نةكردووة. كة ثيَش فةرزةكةى ضية؟ هةلَةية يان رِاستة بةلاَم بؤ كةسى رِؤشنبير ئةبيَت بزانىَ كة ئةو ثيَش فةرزانةى ضين. وةزوو زوو فةحصيان بكات بزانىَ رِاستة  يان هةلَةية. ئةم ثيَش فةرزانة هةر كة تاقيتكردنةوة زوو زوو ئاطاداريان بوويت ئةكريَت. بلَيَين جوانترو سالم تر بيَت، تةندروست تر بيَت. دوايى ثيَش فةرز مةعلومات ديَتة ثيَشةوة واتة ئةو كةسة مةعامةلة لةطةلَ هةندىَ زانياريدا ئةكات، ئيتر زانيارييةكان بةهةر ووردةكارى و بةهةر جؤريَك بيَت كيَشةيةكمان نية لة مةعلوماتى لة زانياريي بيركاريةوة بيَت تا هةر مةسةلةيةكى تر ئةم مةعلوماتانة دةست ئةكةويَت، ئةم مةعلوماتانة تةوزيف ئةكريَن لةسةر ئةساسى ثيَش فةريزةكانى خؤت كة ثيَشتر داتناوة بؤ خؤت ليَرةوة ئيتر تةصةورى تؤ دروست ئةبيَت بؤ شتةكان قةناعةتةكانت تةواو جيَئةطرىَ. خالَى سيَيةمى طوتار بريتى ية لة زمان زمان ئةكرىَ بة دوو ديودا باسى بكةين ئةو زمانةى كة تؤ قسةى ثيَئةكةيت طرنطة كة تؤ ئاطات ليَى بيَت. ئةبيَت شارةزاى زمان بيت ئةبىَ بزانى كة ضؤن زمان بةكار دةهيَنيت، وةخالَيَكى تر ئةوةية كة ئةبيَت تؤ ئاطادارى زمانى خةلَكى بيت ئةم شتة زؤر طرنطة. واتة لة زمانى خةلَكةوة تؤ ئةتوانى لة هةرضى ثيَداويستى خةلَكية تيَبطةيت. مةسةلةن ئةو تيؤريانةى كةلة بوارى زماندا لةم سةردةمةدا ثيَش كةش كراون ئةوةية كةلةرِيَى زمانةوة تؤ ئةتوانيت سةرجةم بيرو بؤ ضونةكانى بخويَنيتةوة، ءةدةتوانى لة زمانةوة بضيت بؤ كؤمةلَناسى ضونكة هةموو نيازو ثيَداويستى و خؤشى و ناخؤشيةكانى مرؤظ لة زماندا دةردةكةويَت ئةطةر تؤ شارةزابيت بةم بوارة ماهير بيت و ليَهاتوو بيت لة بةكار هيَنانى زماندا ئةو كاتة ئةتوانيت  طوتاريَك داببةزيَنيت كة زؤر طرنط بيَت، جاليَرة زؤر طرنطة كة لة زمانا رِةضاوى زمانى بةرامبةر بكةيت، لةزمانا تؤ نيازو ثيَداويستى و خةم و ناخؤشى و خؤشى و هةموو شتةكانى خةلَك دةرك ئةكةيت لةلايةكى تريشةوة ئةبيَت زمانى خؤت بةرةو ثيَش بةريت لةو رِووةوة كة بتوانيت ئةو ضةمكانةى كة تؤ ئةيطةيةنيت. فيعلةن بةزمانىَ دةرى ببرِى كة خةلَك بيبيستىَ و جيَبطرىَ لة لاى ئةوان. ئةوةى كةثيَشتر باسم كرد ئةبيَت ئاطات لةو طرىَ بةستة بيَت كةلةلاى تؤو بةرامبةرةكانتا هةية. ليَرةوة خالَيَكى تر هةية لة زماندا ئةويش ثةيوةندى بةلايةنى فةنيةوة هةية. ئةبيَت ئةو كةسةى كة ووتار ئةدات بؤ خةلَكى ئةبيَت زمانى ثاراو بيَت. واتة كةسيَك بيَت مةهارةتى زمان بةكار هيَنانى هةبيَت، كةئةمة هةنديَكى سروشتية (زكماكية). هةنديَكى ترى خؤ رِاهيَنانة. نابيَت كةسيَك بيةويَت قسة بؤ خةلَكى بكات و وتاربيَذيَكى سةركةوتوو بيَت بةلاَم خاو قسة بكات يان نةتوانىَ زمانى بةكاربهيَنيَت وةكو ثيَويست وةكو ووتم ئةتوانىَ مرؤظ خؤى رِابهيَنىَ شتيَكى قورس نية. ليَرةوة ئةم سىَ رِةكيزةيية بةكورتى كة شتى تريش تةداخولات ئةكةن لةم بوارة بةلاَم ئةم سيانة بةشيَوةييةكى سةرةكى ثيَك هيَنةرى طوتاريَكن هةر طوتاريَك بيَت. ئةطةر هةركةسىَ بيةويَت سةركةوتوو بيَت لة ئيلقاو ثيَشكةش كردنى طوتاريَكدا ئةبىَ ئةم سىَ برِطة سةرةكية رِةضاو بكات بؤ ئةوةى بتوانيَت جوانترين شت بطةيةنيَت بةخةلَكى.
+ سةبارةت بةدةرك كردنى مامؤستايانى ئاينى لة كيَشةكانى خةلَكى، مامؤستايان بة جبةو ميَزةر يان رِووخساريَكى تايبةتيان هةية جيا لة عامةى خةلَك، كاتىَ كة مامؤستاييةكى ئاينى ئةضيَتة مالَيَك  يان  لاى كةسانيَك خةلَكى زمان و هةلَس و كةوتيان ئةطؤرِن، ئايا ئةمة هؤكار نية بؤ دةرك نةكردنى واقيى خةلَكى؟
-سروشتيةن جل و بةرطى مامؤستايى ئاينى طرفتيَكى تيا نية بةرِاى من، ضونكة مامؤستايانى ئاينى ئيَمة وةكو ثيشة ثيشةكةى بةشتيَكى ثيرؤز ئةزانين ، بةدةر لة كةسايةتى خؤى وة بةرِاستى مانةوةى ئةم تيَرِوانينة ثيرؤزة، من بةشتيَكى ثيَويست ئةزانم وةشتيَكى طونجاوو رِيَكوثيَكة. هةرضةندة ئةكرىَ ليَرةو لةوىَ نمونةى مامؤستايى ئاينى خراثمان بينيَبيَت كة شتيَكى ئاسايية. ضونكة مامؤستايانيش دواجار خؤيان موقةدةس نين، لةبةر ئةوة من عةرزم كردى لةبةرئةوةى مامؤستا جليَكى تايبةتى لةبةرداية شتيَكى ئاسايية ضونكة زؤريَك لة ثيشةكانى ترى ناو كؤمةلَطةش هةرجلى تايبةتى بؤ لةبةر ئةكريَت و ئاسايية وةئةو تيَرِوانينة ثيرؤزةش بةرامبةر بة ثيشةى مامؤستاش كة ثيَشنويَذ و ثيَشرِةوى ئيماندارانة لة رِوة رِؤحى و دينى ية كةوة، شتيَكى طرنطة كة ئيَمة بة ثيرؤزى برِوانين و هةولَى طةشةسةندنيشى بدةين لة رِاستيدا. ئةوةى كة خةلَكى بةم هؤيةوة دوو رِووئةبن بةرامبةر بة مامؤستايان ئةزانى ضؤنة مامؤستا خؤى ئةتوانيَت دةركى ئةم بابةتة بكات من قةناعةتم وانية مامؤستا خؤى جياكردبيَتةوة بةو جلة. ئةسلَةن مامؤستايى ئاينى يةكيَكة لةو كةسانة كة زؤر ئةضيَتة ناو خةلَك، لة هةموو خؤشى و ناخؤشيةكدا تيَكةلَى خةلَك ئةبيَت. لةرِاستيدا مةطةر كةسيَكى سادة دةركى ئةو ئةو شتانة نةكات ئةطينا هةرضى كةسيَك زمانى خؤى بطؤرِيَت، مةسةلةن تةصةرِوفى خؤى بطؤرِيَت. بةجؤرىَ لة جؤرةكان بةرامبةر بةمامؤستا واتة هةندىَ شت بةكار بهيَنىَ و هةندىَ شت بةكار نةهيَنيَت دواتر كة مامؤستا ئامادة نية جؤريَكى تر هةلَس و كةوت بكات دةركي ئةمة ئاسانة ضونكة مامؤستاش خؤى ثةيوةندى بةخةلَكةوة هةية، ثةيوةندى بة كةسة نزيكةكانيةوة هةية تيَكةلَى خةلَك ئةبيَت. دةرك ئةكريَت ئةمة شتيَك نية بلَىَ ى ئةمة قورسة. بةلاَم وةكو ئيحتراميَك رِيَزيَك خةلَك ناتوانىَ هةندىَ كةليمات بلَىَ.
+  ئةتوانين بلَيَن وةكو ثيَويست ئيشيان لةسةر نةكردووة ؟
- ئةكرىَ وةكو ثيَويست كاريان لةسةر نةكردبيَت. بةلاَم ئةوةشى تياية مامؤستايان ناكرىَ لةهةر ووردو درشتيَكدا خةلَك بطرن و بلَيَين وابكة و وامةكة ضونكة ئةمةش ناكرىَ ئةمةش مومكين نية. بةس طرنط ئةوةية. مامؤستايان بةشيَوةييةكى طشتى شويَنى طةرِانةوةى خةلَكن، خةلَك ئةطةرِيَتةوة بؤ لايان ثرسياريان لىَ ئةكات. واتة ئةطةر تةنانةت مامؤستايان خؤشيان لة سلوكى رِؤذانةى خةلَكدا دةركى ئةوة نةكات كة خةلَك مةشاكيلى ضيةو خةلَك خؤيان بطؤرِن لة بةرامبةر مامؤستاياندا بةلاَم ئةوكاتةى كة طرفتيَكيان بؤ دروست ئةبيَت، طرفتيَكى شةرعى خؤ ئيتر لةوكاتةدا هةموو شتيَك دةردةكةويَت مةسةلةى تةلاَق و زةواج هةر ئةوكاتة باشترين حالَةتة، شةخصيةتى مرؤظةكان لة كاتى قةزاوةتا زؤر بة ئاسانى دةردةكةويَت ئةو ئينفيعال و هةلَضونانة كة هةية دةردةكةويَت. مةسةلةن مةعامةلةى نيَوان دوو كةس كة دوايى تيَك ئةضن و ئةضنة بةردةمى مامؤستا  زؤرضاك دةرئةكةويَت، من وائةزانم مامؤستا ئةطةر خؤى كراوة بيَت، خؤى رِؤشنبيربيَت لة هةموو كةس باشتر ئةتوانيَت كؤمةلَطةكةى و خةلَكى خؤى بناسيَت.
+ لاوازى مةعريفى مامؤستايان لةلايةك و زانينى كؤمةلَناسى و دةروونناسى بؤ مامؤستايان تيَرِوانينت ضية لةم بارةوة ؟
-ئاستى زانستى مامؤستايان بةشيَوةييةكى طشتى وةكوثيَويست نية، مامؤستايى سةركةوتوو. يان هةركةسيَكى تر كة بيةويَت قسةيةكى دينى بكات كة قسةكةى لةم رِؤذطارةدا جىَ بطريَت ثيَويستى بة دوو جؤر رِؤشنبيرى هةية، ثيَويستى بة دوو جؤر زانست هةية يةكيَكيان زانستى ئيسلامية كة ئةطةرِيَتةوة بؤ تراديسؤنى ئيسلامى كة ثيَويستة ئةو كةسة يان مامؤستا بةرِيَزة زؤر بةقولَى مامةلَة لةطةلَ ئةم زانستة بكات وةباش ئاطادارى ئةم زانستة بيَت ضونكة تابةهرةمةند بيَت لةم زانستة زياتر بةهيَز دةبيَت لة ووتارةكةيدا. زانستى دووةميان. يان بةشى دووةمى زانستةكة بريتى ية لة زانستى سةردةم يةعنى ئةبيَت ئةو مامؤستا بةرِيَزة بةجؤريَ لة جؤرةكان ئاطادارى دونيايى ئةمرِؤ بيَت، كة ئةلَيَن ئاطادارى دونيايى ئةمرِؤ بيَت، لةرِاستيدا من مةبةستم كؤمةلَناسى و دةرووناسى نية مةبةستم بةشيَوةييةكى طشتى تيَرِوانينيَكى تارِادةيةك دروستى هةبيَت بةرامبةر بةدونيايى نوىَ بزانىَ ئةو طؤرِانة طةورانةى كة رِووى داوة ضؤنة، وةزعى مرؤظ ضؤنة، تةصةوراتى مرؤظ ضؤنة. تةبعةن ئةمانة هةر ئةضنةوة خانةى كؤمةلَناسى و دةروونناسى، بةلاَم ليَرة كة باسى دةروون ناسى و كؤمةلَناسى دةكةين ئةوة ديَتة ثيَش ضاومان كة بضين مةداريسة كؤمةلَناسى و نةفسى بخويَنين. ئةوةش نةخويَنريَت كيَشة نية. ضونكة رِةنطة ئةوةش قورس بيَت يان دةرفةتى مامؤستايان نةبيَت. يان مامؤستايان ئةتوانن بةسىَ ضوار كتيَبى جدى كة بيخويَنيَتةوة. تيَبطات لةوةى كة ضى طوزةراوة، لةو تطوره طةورةييةيى كة لة دونيايى مرؤظايةتيدا رِووى داوة. بة تايبةتى دوايى سةدةى شانزدةو ئةوانة، ئةو تطوره طةورةيية ضية، مةسةلةى مؤديَريينيزم  ضية. ضى بةخشيوة بة مرؤظ ئاطادارى ئةو تيَرِوانينة طةورانة بيَت ئةو شتانةى كة ئيَمة تيَيان ناطةين دةركيان ناكةين بةلاَم بةنارِاستةو خؤ كاريطةرى لةسةربونيادى كؤمةلاَيةتى وفكرى و سلوكيمان كردووة. مامؤستا يان ئةو كةسةى كة طوتار بةرهةم ئةهيَنيَت لة رِووى دينيةوة. ئةبيَت بةجؤريَك لة جؤرةكان ئاطادارى دونيايى مؤديَرن بيَت. وةهةولَى طونجاندنى ئةم دوانةش بدات ئةم دوانةش بالةيةك ئةمجا بتوانيَت ئةو طوتارةى خؤى بةرهةم بهيَنيَت ئةو كاتة سةليم تر ئةبيَت لةبةر ئةوة ئيَمة هةست بةلاوازى ئةكةين لةم رِووةوة. هؤكارةكةشى وةكو عةرزم كردى نةبوونى زانكؤو ثةيمانطاى تايبةتة لةم رِووةوة هةرضةندة ئيَمة كؤليَذى شةريعةمان هةية حوجرةكانمان هةية. بةس بةرِاستى كؤليَذةكان و حوجرةكانيش وةكو ثيَويست نين لةم رِووةوة وةهةر ئةمةشة كة ئةتوانم بلَيم لةو ناوةندانة توندرِةوى ئيسلامى سةرى هةلَداوة توندرِةوى دينى و تطروفى دينى دروست بووة. لةبةرضى لةبةر نةبوونى زانست ئةطةر ئةو كةسة لةو زانكؤية يان لةو حوجرةيةيى خؤى بيَت ئةطةر كةسىَ شارةزاى دونيايى مؤديَرن بيَت شةرِى لةطةلَ ناكات من قةناعةتم واية. شةرِى موسةلةح و توندو تيذى لةطةلَدا ناكات بةس ئةو كةسة توندرِةوةى كة شةرِى توندوتيذى لةطةلَ دونيايى مؤديَرنا ئةكات تيَنةطةيشتووة ليَى خؤى يةكيَكة لة قوربانيةكانى دونيايى مؤديَرن بةلاَم خؤى دةرك بةوة ناكات. لةبةرئةوة ئةطةر حكومةت وةكو ثيَويست لةمة تيَبطةيشتاية كة بةداخةوة تيَنةطةيشتووة ئةطةر ئةيةويَت تطروفى دينى و توندوتيذى دينى كةم بكاتةوة هةقة ئيهتيماميَك بةو ناوةندانة بدات كة خةلَكى موسلَمانى تيَطةيشتووى ووشيار دروست بكات، بؤ ئةوةى ئاطادارى دونيايى ئةمرِؤ بيَت. بؤئةوةى ليَرةوة بتوانين سةرضاوةييةكى ترى توندوتيذيةكانى توندرِةويةكان كةم بكةينةوة ئةم دوو جؤرة زانستة بةكورتى زؤر زؤر طرنطة. هةم زانستى دينى كة مامؤستايان وةكو ثيَويست نين لةم رِووةوة. وةكو عةرزم كردى طةرِانةوةيان بؤ ئيبن قيم. طةرِانةوةيان بؤ غةزالى طةرِانةوةيان ئيتر باسى فةيلةسووفةكان ناكةم. بؤ ئةو ثياوانة نية. وةكو ثيَويست لةلايةكى ترةوة  وةكو ثيَويست ئاطادارى  دونيايى مؤديَرن نين و هةست ئةكةيت كة مةسةلةن بابةتيَكيان ئامادةكردووة و عةرزى ئةكةن بابةتيَكى هةست ئةكةيت ثيَشتر ئامادة كراوة يان هةست ناكةين نةتيجةى خويَندنةوةييةكى بةردةوامى خؤى بيَت و ثيَى طةيشتبيَ يةعنى ئةو كاتةى كةتؤ مةسةلةن بةردةوام ئةخويَنيَتةوة. لة بوارى خؤتدا وة لةطةلَ ئةم خويَندنةوةدا تيَكةلَ بةخةلَكى ئةبيَت كاتىَ كة قسةكانت ئةكةيت هةست ئةكةيت كة ئةم قسانةت جىَ ئةطرىَ. بؤضى ضونكة تةعبيرة لةماندو بوون وموعاناتيَك فيعلةن ئةتوانىَ دةست بخةيتة سةر كيَشةو طرفتةكان وةسوديش بطةيةنيَت بةخةلَكى. بةس ئةوكاتةى كة هةست ئةكةيت مامؤستا يان هةركةسيَكى تر. هةندىَ قسة ئةكات فيعلةن ضووة لاثةرِةى كتيَبَكى هيَناوة تةرجوومةى ئةكات بةزمانى كوردى و رِيَك عةرزى ئيَمةى ئةكات ئةو كاتة هةست ئةكةيت كة ئةم دووشتة رِةضاونةكراوة. لةبةرئةوة ئةم دوو جؤرة زانستة طرنطة. كة بةداخةوة ئةوة حكومةت ليَى بةرثرسة لةرِاستيدا. ئةبيَت حكومةت خةمى ئةم مةسةلةية بخوات ضونكة مامؤستايى ئاينيش ضى بكات يةعنى هةر ئةوةنة عيلمى لةبةردةستداية كةميش هةلَ كةوتوون كة بتوانن خؤيان بةئازايةتى خؤيان عيلم دةست بخةن.
+ يةكيةتى زانايان و وةزارةتى ئةوقاف ئةبواية ضيان بكرداية بؤ ستاندارد كردنى طوتريَكى هاوضةرخ؟
- ئيَمة زؤر طرفتمان نةبيَت لة ستاندارد كردنى طوتاردا يةكيَك لةجوانيةكانى طوتارى ئاينى ئةوةية كة ئيَمة رِىَ بدةين ضةند جؤريَكمان هةبيَت بةرِاست بةلاَم نةك بة شثرزى، نةك ئةو جياوازييانة يان ئةو جؤرى ووتارة سةرضاوةى زانستيان نةبيَت يةعنى لة زانستةوة سةرضاوةيان نةطرتبىَ، بةلَكو سةرضاوةى جياوازى و خيلافيةكان بطةرِيَتةوة بؤ مةسائيلى حيزبى و خيَلَةكى و ئةوجؤرةشتانة كة بةداخةوة بةجؤريَك لة جؤرةكان ناوةندى مامؤستايانيشى طرتؤتةوة. وةكو عةرزم كردى ئةكرىَ يةكيَك لة جوانيةكانى كايةيى ئاينى ئةوةبىَ، ئةو  بوارة بىَ كة طوتارةكان جياواز بن. بةلاَم وةكو عةرزم كردى سةرضاوةى جياوازييةكان بطةرِيَتةوة بؤ ئةو مةوزوعة. من هةرئةوةندة ئةلَيَم. يةكيةتى زانايان و وةزارةتى ئةوقاف لانى كةم ئةبواية لة رِووى زانستيةوة يان لةرِووى كؤمةكى مامؤستايانةوة. رِةضاو يان هاوكارى ئةو بوارةيان بكرداية، هةم بةكردنةوةى دةوراتى تايبةت هةم بة ئيهتيمام دان بةناوةندة دينيةكان. هةم بة فشار خستنة سةر حكومةت هةم بةوةى كة مةرج و شةرت وشروت دابنيَن بؤ ئةو كةسةى كة ئةبيَت بة ووتار بيَذ. هةموو كةس نةبيَت بة وتاربيَذ بةلاَم بةدةر لةمةسائيلى حيزبى و ئةو جؤرة شتانة، ئةو كة سانة كة ئةبن بة ووتاربيَذ كةسانىَ بن بةرِاستى ليَهاتوو بن. كةفائةت بخوينريَتةوة وةكو زانست مامةلَة لةطةلَ ئةم بابةتةدا بكريَت، لانى كةم ئةبواية يةكيةتى زانايان ئةمةيان بكرداية بةلاَم بةداخةوة يةكيةتى زانايان و وةزارةتى ئةو قاف لةم رِووةوة وةكو ثيويست نةبوون وةبةتايبةتى ئةمة ئةكةويَتة سةر وةزارةت ئةبوو وةزارةت جدى تر بواية لةم مةوزوعة. وةكو ووتم لةدانانى مامؤستايان بة ووتار بيَذ موراعات و رِةضاوى هةندى َمةرجى زانستى باش بكراية، كة ئةو كةسة بةرِاستى توانايى ببيَت بؤ نمونة ئةو كةسة بتوانيَت بنوسيَت ئةو كةسة مةسةلةن بتوانيَت هةندىَ بةرهةمى ببيَت يان هةندىَ نمونةى بابةتةكانى وةربطيرىَ موناقةشةى لةسةر بكريَت، يةعنى هةروا بة ئاسانى لة بةرشةخص و لةبةر تةسكيةيى حيزب و هةندىَ مةسائيل ئةو كةسة نةبيَت بة ووتاربيَذ كة بةداخةوة ئةوة سةرجةم كايةكانى ئةم ولاَتةى ئيَمةى طرتؤتةوة. ئةكرا ئةوةيان بكرداية. بةلاَم بةداخةوة تا ئيَستا رِةنطة وةكو ثيَويست نةبووبيَت.







************************************
ئةم ديدارة لةطةلَ بةرِيَز (نوعمان محمد ئةلَماس). لة رِؤذنامةى ثيَطة، ذمارة (24)  لة بةروارى19/9/2008 دا بلاًَوكراوةتةوة.



No comments:

Post a Comment